Yer Fıstığı Nedir? Nerede Yetişir? Faydaları Nelerdir?

Arachis sözcüğü Yunanca örümcek anlamına gelen arachne sözcüğü kökenlidir. Çiçeklerin döllenmesinden sonra meyve olarak gelişmesini toprak altında sürdürdüğünden bitkiye yer fıstığı adı verilmiştir. Nerede Yetişir? Anavatanı Güney Amerika’dır. Afrika, Amerika, Asya ve ülkemizde özellikle Osmaniye’de tarımı yapılmaktadır. Amerika’nın kuzeyinde ve güneyinde yapılan kazılar bitkinin tarımının MÖ yapılmaya başladığını göstermektedir. Yer fıstığı Avrupa’ya 16. yüzyılda gelmiştir. Çin’de bitkiden bulantı, kuru öksürük ve beriberi hastalığı tedavisinde yararlanılmıştır.

Tıbbi Nitelikleri: Bulantı kesici, deri besleyici, kan ve öksürük dindirici, süt salgısını artırıcı. 70 g yer fıstığı insanın bir günlük niyasin ihtiyacını karşılar. Araştırmalar yer fıstığının hemofili hastalığında (kan pıhtılaşması bozukluğu) kanamayı durdurduğunu göstermiştir. Ayrıca bağırsak, rahim ve mide kanamalarında da etkilidir. Yer fıstığı kavrulduğunda bu etkisini çok büyük oranda kaybetmektedir.

Kullanıldığı Yerler: Beriberi hastalığı, kan pıhtılaşma bozukluğu (hemofili), kanamalar, öksürük, süt artırıcı.

Yağ: Damar sertliği, deri sorunları, kalp ve dolaşım hastalıkları, metabolizma bozuklukları.

Botanik: Bitkinin tarımı tropikal ve yarı tropikal bölgelerde yapılır. Hafif ve su geçirgenliği iyi olan toprakları sever. Kökleri kısa sürede toprağın derinliklerine indiği için kuraklığa karşı dayanıklıdır. Çok fazla ışığa ihtiyacı yoktur, Afrika’da mısırla birlikte veya hurma ağaçlarının altında yetiştirilir. Ülkemizde özellikle Akdeniz kıyısında tarımı yapılmaktadır. Meyve kabuğunun rengi yetiştiği toprağa göre değişir. Kumlu toprakta yetişen yer fıstığının meyve kabuğu açık, humuslu toprakta yetişen meyve kabuğu ise koyu renklidir. Aralarında meyvenin tadı ve içindeki maddeler yönünden hiçbir fark yoktur. Günümüzde yaklaşık 30 türü tanınmaktadır. Tarımı yapılan yer fıstığı iki yabani arachis türünden üretilmiştir.

Yer fıstığı boyu 70 cm’e ulaşan bir yıllık bitkidir. Küçük sarı çiçekleri kısa ömürlüdür. Çiçekler döllenmeden kısa süre sonra toprağa doğru yönelir. Gelişmelerini toprak altında sürdürdüklerinden toprağın yumuşak olması gereklidir. Toprağa giremeyen döllenmiş çiçekler meyve olarak gelişemez. Meyveler toprağın içinde 5-10 cm derinliğe iner. Yaklaşık 3 cm boyunda olan meyve kabuğunun içinde yuvarlak veya elips biçiminde, 1, 2 veya 4 meyve bulunur. Ülkemizde ve İsrail’de tarımı yapılan türü büyük meyvelidir.

Nelerinden Yararlanılır: Meyve kabuğundan ve meyvesinden elde edilen yağından yararlanılır. Yer fıstığı preslendikten sonra elde edilen küspeden kıyılarak yapılan yiyecekte protein, B vitamin, kalsiyum ve fosfor oranı çok yüksektir.

Toplanması ve Saklanması: Yer fıstığı Amerika’da otomatik makinelerle toplanır ve kabuğundan ayrılır. Diğer ülkelerde ise elle toplanır. Kabuğu yumuşak olduğundan elde kolayca soyulur. Yer fıstığı kabuğuyla birlikte büyük silindirlerde kavrulur. Kabuğu ayıklanmış meyve 180°C yağa batırılarak kısa süreliğine kavrulur. Bu yöntemlerle meyvenin uzun süre saklanması sağlanır. Kavrulan meyve hafiflediği gibi meyvenin içindeki acımsı madde de kaybolur.

Kokusu ve Tadı: Meyvesinin ve yağının kendine özgü bir kokusu vardır.

Yan Etkileri: Herhangi bir yan etkisi yoktur.

Küflenmiş yer fıstığı kesinlikle yenmemelidir. Bazı mantar türleri küf ürettiklerinden karaciğer kanserine neden olur. Yer fıstığında çoğunlukla aflatoksin denen mantar hastalığı görülür. Yapılan araştırmalarla aflatoksinin karaciğer kanserine neden olduğu kanıtlanmıştır. Yer fıstığındaki aflatoksin oranı birçok ülkede yasalarla sınırlandırılmıştır.

Bitkiden Yararlanma Yöntemleri: Yağından, haşlanmış meyvesinden yararlanılır. Kavrulmuş meyvesi çerez olarak yenir.

İçindeki Bazı Maddeler: Yemek için yetiştirilen ayıklanmış yer fıstığı meyvesinde bitkisel yağ oranı %38- %48, yağı için yetiştirilen yer fıstığında ise yağ oranı %47-55 arasındadır. Yer fıstığındaki protein oranı %24-%26 arasındadır. Yüksek oranda B vitaminleri, E vitamin, az da olsa A, C, D vitaminleri ve mineraller (özellikle demir, kalsiyum, potasyum) içerir. Şeker ve nişasta oranı ise %3-8 arasında değişmektedir. Preslendikten sonra arta kalan küspede %40-50 civarında sindirimi kolay protein sistin bulunur. Küspe insan beslenmesi için yararlıdır. Yağ oksidasyona ve ısıya dayanıklıdır, içindeki vitamin oranı 150° C’de azalmaktadır.

Yer fıstığı yağında araşidik asit, behenik asit, linolenik asit, linoleik asit, oleik asit, palmitik asit, stearik asit bulunmaktadır. Araşidik, behenik ve linolenik asitleri nedeniyle 13° C’nin altında donar. Bu nedenle buzdolabında saklanmaz. Fakat yağın donması ve tekrar erimesi kalitesini etkilemez. Yer fıstığı kabuğunda yüksek tansiyonu ve kolesterolü düşürücü maddeler bulunmaktadır.

Kısa Açıklamalar:

• Yağından merhem ve emülsiyon yapımında yararlanılır.
• Meyveler toplandıktan sonra arta kalan bitki kurutularak hayvan yemi olarak, veya azot yönünden toprağı zenginleştirdiği için gübre olarak kullanılır.
• Yağı halk arasında, odunsu dış kabuğu soyulup preslenerek elde edilir. İyi bir gıda maddesidir. Özellikle yağ asitleri oranının yüksek olması nedeniyle yemek yağı olarak kullanılması faydalıdır. Birçok ülkede zeytinyağıyla karıştırılarak satılır.
• Yağı damar sertliği, metabolizma bozuklukları, kalp ve dolaşım hastalıklarında kullanılır.
• Yer fıstığı yağından margarin ve çikolata üretiminde, sabun ve kek yapımında yararlanılır.
• Üçüncü preslenmeden elde edilen yağı sabun sanayiinde kullanılmaktadır.