Nizamülmülk Kimdir? Hayatı ve Eserleri Nelerdir?

Büyük Türk Selçuklu İmparatorluğu’nun en büyük vezirlerin’den olan ve daha ziyade taşıdığı Nizamülmülk unvanıyla anılan Hasan,10 Nisan 1018’de Tus şehrine bağlı Nükan kasabasında doğdu. Ali adlı yüksek dereceli bir devlet memurunun oğludur. Eski ve zengin bir Türk ailesine mensuptur. Çok iyi tahsil ve terbiye gördü. Kardeşi ile beraber ünlü ve değerli hocalardan ders aldı. On bir, on iki yaşlarında iken Kur’an’ı ezberledi. Sonra fıkıh ile ilgilenerek genç yaşında bu filmin iyi bilenleri arasına geçti.

Devrin tanınmış edip ve şairleriyle dostluk kurdu. Onlardan bir hayli istifade etti. Güzel konuşma ve iyi yazmada zamanının seçkin simalarından biri oldu. İdarecilik hayatına atıldığı vakit geniş bir kültüre sahipti. Bu sayede büyük kabiliyet gösterdi.

Gençliğinde babası ile beraber Gazne Devleti’ne bağlı Horasan genel valisinin maiyetinde görev aldı. Gazneliler ile Selçuklular arasında 24 Mayıs 1040’ta cereyan eden ve Horasan’ın Selçukluların ellerine geçmesini sağlayan Dandanakan Meydan Savaşı’ndan sonra Gazne’ye göçtü, fakat birkaç yıl sonra geri döndü. Selçukluların hizmetine girdi.

Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey, kendisine vilayetlerin idare-sine ait önemli bir görev verdi. Yeğeni Alparslan’a da, “Onun fikirlerinden faydalan, tedbirli ve geniş kültürlü bir insandır,” diye tanıttı ve bir gün hükümdar olursa, Hasan’ı kendisine vezir yapmasını tavsiye etti.

Tuğrul Bey’in 4 Eylül 1064’te erkek evlat bırakmadan ölümü üzerine veziri Kunduri, Tuğrul Bey tarafından kendisine halef gösterildiğini ileri sürerek Alparslan’ın kardeşlerinden Süleyman’ı Büyük Selçuklu tahtına çıkardı. Fakat birçok Türk beyleri buna muhalefet ettiler ve hükümdar olarak Alparslan’ı tanıdılar.

Taht mücadelesinde Alparslan’ın safında bulunan Hasan, idare ve siyaset alanındaki ileri görüşü ve yerinde tedbirleri dolayısıyla büsbütün dikkati çekti. 6 Aralık 1063’te Alparslan’ın veziri oldu ve onun 27 Nisan 1064’te resmen Selçuklu sultan’ ilanı üzerine de Selçuklu Devleti vezirliğine getirildi. Halife El-Kaim tarafından kendisine Nizamülmülk unvanı verildi.

Nizamülmülk, Türklerin Anadolu’da yerleşmesini ve egemenliğini temin eden büyük Türk hükümdarı Alparslan’a en yakın bir yardımcı oldu. Seferlerde daima sultanın yanında bulundu. Alparslan, bir yıl kadar sonra Maveraünnehir’i geçerek, esir aldığı bir kale kumandanı tarafından 25 Kasım 1072’de hançerle şehit edilmişti.

Oğlu Melikşah’ın tahta çıkmasında büyük tesiri oldu. Onun sultanlığını kabul etmeyenlerin ortadan kaldırılmasında başlıca rolü oynadı. Selçuklu İmparatorluğu’nun fena bir duruma düşmesini önledi.

Yazdığı Siyasetname ile büyük Selçuklu Devleti’nin ilk anayasası meydana getirdi. Melikşah devrinde çıkan bütün zorlukları ‘cildi. İmparatorluğun genişlemesi için gayretler gösterdi. Onun terliği devrinde Kaşgar’dan Boğaziçi’ne, Akdeniz’e, Kafkaslardan ve Aral Gölü’nden Hint Denizi ve Yemen’e kadar uzanan bir Selçuklu İmparatorluğu vücuda gelmişti. Ve dünyanın en büyük imparatorluğunun kurulmasında onun da unutulmaz himmet ve hizmeti vardı.

Nizamülmülk’ün çok zengin olması, yakın akrabalarını ve oğullarını zengin eyaletlere tayin etmesi, rakiplerini harekete geçirmişti. Bunlar, devamlı olarak Melikşah’a, vezirin aleyhinde bulunuyorlar, onu hükümdarın gözünden düşürmeye çalışıyorlar ve bunda da muvaffak oluyorlardı. Nizamülmülk’ün oğullarından birinin öldürülmesi, hükümdarla arasını büsbütün açtı. O zaman Nizamülmülk, Melikşah’ın yakınlarına şunları söylemişti:

Sultana söyleyiniz, onun bugün ulaştığı ikbal, benim fikir ve tedbirlerim sayesindedir. Babasının öldürüldüğü gün, onu nasıl idare ettiğimi, isyanları ihtilalleri nasıl bastırdığımı hatırlasın. Unutmasın ki, benim divit ve destanların onun taç ve tahtı birbirine bağlı ve ancak birbiriyle kaimdir.

Nizamülmülk’ün düşmanları arasında Melikşah’ın eşi Terken Hatun da vardı. Terken Hatun vezirin tuttuğu müstakbel veliaht Berkyaruk’a mukabil, kendi oğlu Mahmud’u bu makama getirmek istiyordu. Bunda halifenin de parmağı vardı.

Bağdat’a giderlerken Nihavent mevkiinde konakladıkları bir sırada Batınilerden Ebu Tahir Eyvâni tarafından 15 Ekim 1092’de öldürüldü. Otuz beş gün sonra Melikşah da henüz otuz sekiz yaşında iken aynı akıbete uğradı ve zehirlenerek öldü. Onun ölümünde de eşi Terken Hatun ile halifenin rolü vardı.

Yirmi dokuz yıl aralıksız devam eden vezirliği sırasında Selçuklu İmparatorluğu’nun en büyük sorumlu adamı sıfatıyla ve yüksek bir dirayetle vazife görmüş, devlet teşkilatında, askeri, idari ve mali alanlarda icraatler ve yapmış olduğu birçok yeniliklerle, bu Türk devletinin sağlam temeller üzerinde kurulmasında başlıca amil olmuştu. İlim sahasında da Nizamiye medreselerini kurarak çok faydalı hizmetleri dokunmuştur.

Nizamülmülk, Selçukluların yetiştirdiği en büyük devlet ve siyaset adamlarından biridir ve belki de birincisidir.

Nizamülmülk Eserleri

• el Ahkamüs Sultaniyye (Maverdi)
• es Siyasetüs Şeriyye (İbn Teymiye)
• Siyasetname (Nizamülmülk)
• Kabusname (Keykavus)
• el Medinetül Fazıla (Farabi)
• Kutadgubilig (Yusuf Has Hacib)
• Siyasete Müteallik Asarı islamiye (Bursalı Mehmed Tahir)
• Siyasetnameler (Agah Sırrı Levend)
• Osmanlı Siyasetnameleri (Ahmet Uğur)
• Nasihütüs Selatin (Gelibolulu Mustafa)
• Asafname (Lütfi Paşa)
• Kitabüs Siyase (Pirizade)